معیارهای عزل و نصب مدیران حکومت اسلامی از

دیدگاه امام علی(ع)

 

***

 

قال اجعلنی علی خزائن الارض انی حفیظ علیم(یوسف/55)

 

(یوسف) گفت: " مرا بر خزانه های این سرزمین بگمار،که من نگهبانی دانا هستم".

 

اشاره:

(شایسته سالاری) در انتصاب مدیران حکومت اسلامی مفهومی آرمانی است که متأسفانه در جامعه اسلامی ما از شعار فراتر نرفته است.با تغییر مدیریت های کلان در سطح کشور تمام مدیریت های سطوح پایین تر تغییر می کنند و مدیران جناح مغلوب جای خود را به مدیران جناح غالب می دهند.

این نوشتار معیارهای عزل و نصب مدیران حکومت اسلامی را از دیدگاه امام علی(ع) تحلیل و بررسی می کند.

جناح بازی؛مهم ترین خطر حکومت

امام علی(ع) نادیده گرفتن شایستگی ها و انتصاب مدیران بر اساس جناح و حزب بازی را صراحتا بزرگترین آسیب حکومت می دانند.

ایشان در خطبه سوم نهج البلاغه ودر بازخوانی و تحلیل دوران خلافت عثمان می فرمایند:

(...و خاندان پدریش "بنی امیه" با او برخاستند و مانند شتری که علف های تازه بهار را با حرص و ولع می بلعد به چپاول بیت المال پرداختند،تا وضع به گونه ای شد که آنچه رشته بود از هم گسست و کردار ناشایستش کار او را ساخت و شکم بارگیش او را بر زمین زد...)

صفحات تیره تاریخ اسلام در دوران خلافت عثمان گواهی می دهد که وی یاران شایسته پیامبر(ص) چون عمار یاسر،ابوذر ،عبدالله بن مسعود و...را مورد جفا و اهانت قرار داد و پست های مدیریتی را بین خویشاوندانش تقسیم کرد(ر.ک: الغدیر علامه امینی ج 8و 9 و نیز پیام امام آیت الله مکارم ج1)

 

(شایسته سالاری) حقیقتی بود که در دوران حکومت اسلامی چهار سال و نه ماهه امام(ع) تجلی کرد.برخی از اصول ، مبانی و معیارهای شایسته سالاری از نظر امام(ع) عبارتند از

 

1-تقوا

 

اولین سفارش امام(ع) به مالک اشتر آنگاه که وی را امیر مصر قرار داد؛رعایت تقوای الهی است. از نظر امام(ع) مدیر جامعه اسلامی خود باید به عالی ترین مرتبه تقوا رسیده باشد و در عزل و نصب مدیران دیگر نیز آن را مد نظر داشته باشد.حضرت در ابتدای عهدنامه مالک اشتر(نامه 53 نهج البلاغه) می فرماید:

(...او را فرمان می دهد به رعایت تقوای الهی و مقدم داشتن طاعت خدا بر هر کاری...)

از عبارت اخیر(ایثار طاعته) پیداست که اولا مدیر باید به کمال تقوا رسیده باشد همان مرتبه از تقوا که قرآن درباره آن می فرماید:

یا ایها الذین امنوا اتقواالله حق تقاته...(آل عمران/102)

ثانیا رعایت تقوای فردی به معنای مصطلح اگر چه برای مدیریت از شروط لازم است اما کافی نیست و مدیر جامعه اسلامی باید تمام جوانب تقوا را رعایت کند از تقوای فردی گرفته تا تقوای مالی و فکری و سیاسی و قضاوتی و..

 

2-رحمت

دومین ملاک شایسته سالاری و معیار عزل و نصب مدیران از نظر امیر المؤمنین(ع)،تجلی صفت رحمت الهی در وجود مدیر است. در نامه 53 خطاب به مالک اشتر به عنوان یکی از مدیران حکومت اسلامی می فرماید:

(...رحمت و محبت ورزیدن و لطف به رعیت را پوشش دل خود قرار ده؛ و با آنان چونان حیوان درنده مباش که خوردنشان را غنیمت شماری. زیرا رعیت دو دسته اند یا برادر ایمانی تو هستند یا مانند تو در آفرینش...)

 

3-ساده زیستی مدیر حکومت اسلامی؛از مهم ترین

 

 معیارهای عزل و نصب

 

نامه های بسیاری در نهج البلاغه خطاب به برخی از کارگزاران حکومتی،نشان از توجه ویژه امام(ع) به این موضوع دارد.

نامه 3 نهج البلاغه-خطاب قاطع و تأمل برانگیز امام(ع) به شریح قاضی-از آن نمونه است.آنگاه به امام(ع) خبر رسید که قاضی حکومت اسلامی خانه ای به 80دینار خریده است؛امام(ع) با عتاب وی را مورد خطاب قرار داد که:

(...ای شریح!آگاه باش که به زودی کسی به سراغت می آید که سند خانه را نگاه نمی کند و از گواهت نمی پرسد،تا آنکه تو را از آن خانه بیرون نماید و تنها و بی هیچ چیز به گورت بسپارد...مبادا این خانه را از غیر مال خود خریده باشی یا بهای آن را از حرام به دست آورده باشی که در این صورت هم در دنیا زیان کرده ای و هم در آخرت...)

آنگاه که عثمان بن حنیف-فرماندار بصره- در مجلس مهمانی یکی از بزرگان بصره حاضر شد-سفره ای که نیازمندان بر آن دعوت نشده بودند-امام(ع) به خشم می آیند و نامه ای عتاب آلود به وی می نویسند(ر.ک: نامه 45 نهج البلاغه).

امام(ع) در این نامه خود را به عنوان بالاترین مدیر حکومت اسلامی؛الگوی ساده زیستی معرفی می فرمایند:

(...آگاه باش که امام شما از دنیای خود به دو جامه کهنه و از طعام آن به دو قرص نان بسنده کرده است...به خدا قسم از دنیای شما زری نیندوخته ام و از ثروت های آن چیزی ذخیره نکرده ام و برای جامه کهنه ام عوضی آماده نساخته ام......هیهات که آزمندی ام مرا به انتخاب غذاهای لذیذ بکشد در حالی که شاید در حجاز و یمامه کسی باشد که هیچ امیدی به یک قرص نان ندارد...چگونه شب را با شکم سیر بخوابم در حالی که در اطرافم شکم های گرسنه و جگرهای تشنه باشند...)

 

4-سلامت روانی و اخلاقی مدیران

 

از دیدگاه امام(ع) مدیر حکومت اسلامی باید از سلامت کامل روانی برخوردار بوده و وجودش از ضد ارزش های اخلاقی پاک باشد.

در عهد نامه مالک اشتر امام(ع) مالک را از مشاور قرار دادن بخیل و ترسو برحذر می دارد و از وی می خواهد که ازافراد متملق و چاپلوس در پست های مدیریتی استفاده نکند.و نیز از وی می خواهد که با پارسایان و راستگویان بپیوندد و مردم آبرومند، شریف ، دارای نسب شایسته ، خوش سابقه ،شجاع،بخشنده و جوانمرد را در رأس امور بگذارد.(ر.ک: نامه 53 نهج البلاغه)

 

5-نظارت مدیر بر خواص

 

 

امام(ع) در طی حکومت اسلامی اندک خویش؛بیشترین نظارت را بر خواص و مدیران سطوح پایین تر را داشتند و اگر کوچک ترین تخلفی از مدیری به ویژه در عرصه عدالت و حق الناس سر می زد مورد خطاب شدید امام قرار می گرفت و حتی عزل می شد.نامه 20 نهج البلاغه گواه این حقیقت است:

همانا من به راستی به خدا سوگند می خورم؛ اگر به من گزارش کنند که در اموال عمومی خیانت کرده ای- کم یا زیاد- چنان بر تو سخت گیرم که کم بهره شده؛ و در تامین هزینه ی خانواده درمانده و خوار و سرگردان شوی! والسلام.

در نامه 5 نهج البلاغه به اشعث بن قیس فرماندار آذربایجان در خصوص استفاده از بیت المال هشدار می دهد:

 

همانا پست فرمانداری برای تو وسیله ی آب و نان نبوده ؛ بلکه امانتی در گردن توست. باید از فرمانده و امام خود اطاعت کنی ؛ تو حق نداری نسبت به رعیت استبداد ورزی و بدون دستور به کار مهمی اقدام نمایی. در دست تو اموالی از ثروت های خدای بزرگ و عزیز است و تو خزانه دار آنی تا به من بسپاری؛ امیدوارم برای تو بدترین زمامدار نباشم.والسلام.

در نامه 53 به پیرامون سخت گیری مدیر نسبت به خواص می فرماید:

(...رهبر را خواص و نزدیکانی است که خوی برتری طلبی دارند و خود را بر دیگران مقدم می دارند و به اموال مردم دست درازی می نمایند و در معامله با مردم کمتر رعایت انصاف می کنند.موجبات این احوال را قطع کن و ریشه آنان را برکن...به هیچ یک از اطرافیان و خویشاوندانت زمینی از زمین های مسلمانان واگذار مکن و نباید در تو طمع کنند که قرار دادی به سود آنان منعقد سازی که سبب دیگر مردم شود..)

 

6-عدم خلف وعده و منت گذاری

 

از دیگر ویژگی های مدیر شایسته از نظرگاه علوی این است که وی به خاطر احسان بر مردم منت نمی گذارد و خلف وعده نمی کند. در عهد نامه مالک می فرماید:

(...بپرهیز از این که احسان خود را بر مردم منت گذاری یا کرده خود را زیادتر از آنچه که هست بدانی یا به مردم وعده ای دهی و بر خلاف آن عمل نمایی.زیرا منت نهادن؛احسان را تباه کند و زیاد شمردن کارهای خود نور حق را در دل خاموش سازد و عمل نکردن به وعده خشم خدا و مردم را برانگیزد..).

 

7-قاضی شایسته از نظرگاه علوی

 

شایسته سالاری در تمام حوزه های مدیریتی مهم است اما بی تردید این امر در قوه قضاییه حکومت اسلامی اهمیت ویژه ای دارد.امام(ع) در نامه 53 به خوبی شایسته سالاری را در انتخاب قضات حکومت اسلامی تبین می نمایند.

در تنگنای امور قرار نگرفتن؛بازیچه دست مدعیان پرونده نشدن،عدم لجاجت،بصیرت داشتن در شناخت حق،جرأت داشتن در رجوع به حق،آزمند نبودن،اکتفا نکردن به فهم اندک در رسیدن به حق،احتیاط در مواجه با شبهات،تکیه کردن بر دلیل،قاطعیت در حکم پس از اطمینان از صحت آن،تحت تأثیر تملق دیگران قرار نگرفتن ومتمایل نشدن به یکی از طرفین دعوا،و...از مهم ترین معیارهای شایسته سالاری در امر انتخاب قضات حکومت اسلامی از دیدگاه امام(ع) در نامه 53 می باشد.امام(ع) بعد از ذکر این معیارها به دو نکته مهم اشاره دارند؛اول می فرمایند:

(...و چنین کسانی اندک هستند!...)

سپس  به نظارت رهبر بر قوه قضاییه تأکید میکنند که:

(...پس کارهای قضایی او را زیر نظر بگیر و در بخشش به او گشاده دست باش چندان که نیازش را برآورده سازد و احتیاجش به مردم نیفتد؛مقام او را نزد خود آنچنان بالا ببر که نزدیکانت درباره او طمع نورزند...در انتخاب قاضی بسیار دقیق باش...)

***

آنچه از نظر گذشت اجمالی بود از معیارهای عزل و نصب مدیران حکومت اسلامی از دیدگاه امام علی(ع)؛امید که در جامعه اسلامی ایران عزیز شاهد آن باشیم.

 

نظرات شما عزیزان: